Recent verscheen het essay Waarom de wereld een hel nodig heeft van Arnold Huijgen. Een van de aanleidingen ervoor was de verlegenheid die hij bij kerkleden, predikanten en theologen ziet om het over de hel te hebben. Ik daagde hem uit om een paar tips te formuleren voor wie over de hel wil preken. Vijf tips.

Door prof. dr. Arnold Huijgen, hoogleraar systematische theologie aan de Protestantse Theologische Universiteit 

1. Preek over Jezus Christus

Het lijkt een open deur dat we niet over de hel preken, maar over Jezus Christus. Toch is het goed dat te onderstrepen: alleen in het licht van wie Christus is, kan de hel in beeld komen. Anders slaan we aan het bangmaken, fantaseren of misschien wel allebei tegelijk.

De belangrijkste ontdekking die ik al schrijvend aan het essay deed, was dat spreken over de hel alleen mogelijk is wanneer je over Jezus Christus spreekt. De christelijke geloofsbelijdenis spreekt niet aan het begin over de hel: God schiep niet hemel en hel, maar hemel en aarde. Ook niet aan het eind: we geloven het eeuwige leven, maar niet de eeuwige dood. Wel in het midden: Christus is neergedaald tot in de hel.

Die nederdaling betekent dat je de ernst en diepte van de hel alleen kunt aflezen aan zijn weg. ‘Hel’ is dus niet zomaar een aanduiding van een verschrikkelijke situatie, maar van de totale eenzaamheid, het door God verlaten zijn. Dat is het ergste.

2. Spreek er alleen over als de tekst aanleiding geeft

Ik raad je niet meteen aan om er een hele preek over te houden, behalve als het bijvoorbeeld in een serie zou zijn over ongemakkelijke aspecten van het evangelie. Het gaat volgens mij ook meer om een aspect van verkondiging dan ronduit een thema voor een individuele preek.

Maar ga het onderwerp niet uit de weg als de tekst zelf er aanleiding toe geeft. Ik zou het niet helemaal uitspinnen, maar het huiveringwekkende van dit soort ‘randen’ van uitspraken van Jezus wel benoemen.

3. Houd mensen een spiegel voor

Uit mijn onderzoek komt naar voren dat de hel in het Nieuwe Testament altijd met uitsluiting te maken heeft. Waar wij mensen beginnen andere mensen uit te sluiten, beginnen we ook hen naar de hel te verwijzen. Juist christelijke verkondiging kan die al te menselijke neiging ontmaskeren en mensen een spiegel voorhouden.

Als ik me niet vergis, zit de grootste weerstand tegen het spreken over de hel bij de meeste mensen erin dat bepaalde mensen zich moreel superieur vinden en andere mensen naar de hel verwijzen. Ga maar naar: wie moet er naar de hel? Veel mensen zullen ten minste denken aan Hitler of Stalin. Daarmee zeg je eigenlijk: ik ben een beter mens dan Hitler of Stalin. Begrijpelijk misschien, maar die neiging om onszelf een beter mens te vinden dan een ander, houdt niet op bij de vergelijking met de grote moordenaars uit de geschiedenis. En daar wordt het een naar trekje: alsof jij met jouw geloof zo veel beter zou zijn dan een ander die dat geloof niet deelt. ‘Dus als ik niet hetzelfde geloof als jij, ga ik naar de hel?’ De irritatie daarbij kan ik me levendig voorstellen.

Laten we de neiging maar ontmaskeren om het lot van de ander te willen bepalen en ons boven de ander te verheffen. Die neiging past namelijk totaal niet bij Jezus Christus, die zichzelf vernederde, zelfs – zoals het klassieke avondmaalsformulier zegt – ‘tot in de allerdiepste versmaadheid en angst der hel.’ De nederdaling van Jezus Christus in de hel ontmaskert de menselijke hoogmoed.

4. Verkondig het einde van het kwaad

De hel betekent dat het kwaad ten einde komt. Hoe groot het kwaad ook is en hoe diep het ook gaat, God maakt er eenmaal een einde aan. De ‘vuurpoel’, noemt het Bijbelboek Openbaring dat. De gelovigen aan wie dat boek oorspronkelijk gericht was, werd verdrukt en vervolgd. Zij worden getroost met de gedachte dat het beest (bedoeld is waarschijnlijk het Romeinse Rijk, dat christenen vervolgde) net als de duivel in de vuurpoel geworpen wordt.

Het kwaad heeft het laatste woord niet, maar het wordt opgeborgen en weggedaan. Dat is goed nieuws. Dat geldt op het niveau van de individuele mens: eenmaal komt er een eind aan het kwaad dat in het leven van de gelovigen is overgebleven. Dat lukt in dit leven nog niet: niemand kan zichzelf compleet onderscheiden van zijn zonde. De lelijke trekken in je karakter zijn zo verweven met wie je zelf bent dat je je niet kunt voorstellen wie je bent zonder. Maar God doet wat geen mens kan: de zondaar scheiden van de zonde, waardoor je een nieuw mens wordt. Iets dergelijks geldt ook voor het geheel van de wereld: het kwaad gaat eraan.

5. Houd de wond open

Intussen blijft het denken over de hel hachelijk en pijnlijk. Wie komen er terecht en hoe is dat dan? Aan theorieën kent de christelijke traditie geen gebrek. Geen van die theorieën kan sluitend recht doen aan alle Bijbelse gegevens en een bevredigend antwoord formuleren. Dat lijkt me eerlijk gezegd ook heel passend. Wij zijn mensen die hier en nu leven. Wat ons bestaan te buiten gaat, kunnen we enkel in beelden proberen te verwoorden, zonder we precies kunnen kennen. Dat is ook bij het spreken over de hel aan de orde. We staan voor een grens.

Nieuwsgierigheid rondom de hel is er genoeg geweest. Sommige schrijvers of kunstenaars lieten hun fantasie de vrije loop met de meest verschrikkelijke beelden tot gevolg. Verzet tegen de gedachte van de hel kun je ook veel aantreffen. Beter lijkt mij de bescheidenheid waardoor we onder ogen zien dat we niet alles kunnen weten. Laten we ons dicht bij Christus houden: de hel is de plek waar Hij was en waarvan Hij verlost.

C.S. Lewis heeft beschreven hoe de hel eigenlijk een plek waar mensen het prima naar hun zin hebben, omdat ze met God niets te maken willen hebben en hun leven om zichzelf laten draaien. Ze leven wel steeds verder van andere mensen vandaan en ze verliezen aan substantie. Ze worden schimmen van zichzelf. Dat wij mensen daartoe in staat zijn, blijft een raadsel, een open wond. Al te gemakkelijke antwoorden moeten we daarom maar niet geven.